Ο Ιστορικός Τέχνης, Καθηγητής ΕΚΠΑ, Μάνος Στεφανίδης, “τοποθετείται” με τις απαντήσεις του στη δημοσιογραφική ομάδα του polismagazino.gr, σε μια συνέντευξη εφ’ όλης της ύλης για την τέχνη και τον πολιτισμό.
“…Έχω τη χαρά και την τιμή από την πρώτη κιόλας χρονιά να συμμετέχω στην Άρτ Θεσσαλονίκη ως συνεργάτης και φίλος του Παντελή Τσάτση ενός ανθρώπου που οραματίστηκε ένα καινούργιο θεσμό και τον επέβαλε παρόλες τις δυσοίωνες προβλέψεις. Η Θεσσαλονίκη παραμένει η πόλη η οποία προωθεί τον σύγχρονο πολιτισμό περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη στην Ελλάδα, της Αθήνας συμπεριλαμβανομένης”
Επιβιώνει η τέχνη σήμερα, στην παραπέουσα κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα; Η τέχνη ήταν και είναι πάντα μία πραγματικότητα παράλληλη προς την πραγματικότητα που ζούμε όλοι μας. Μία άλλη πραγματικότητα που συμπληρώνει την “πραγματική”, της δίνει άλλες διαστάσεις και συχνά βοηθάει όσους εμπλέκονται σε αυτήν, να δραπετεύουν από την πραγματικότητα. Θα έλεγα πως οι δυσμενείς συνθήκες ενισχύουν την τέχνη, την ενδυναμώνουν. Θα έλεγα επίσης ότι η ευμάρεια καθιστά την τέχνη ανενεργή έως και άχρηστη. Όταν είσαι ευτυχισμένος, δεν έχεις κανένα λόγο να ασχοληθείς με την τέχνη. Σού πάει περισσότερο η διακόσμηση. Αντίθετα η τέχνη έχει πάντα δραματικό πρόσημο αφού είναι ο τρόπος να απολαμβάνουμε την υπαρξιακή μας μελαγχολία.
Αρκεί “το ταλέντο” ως εφόδιο για την επιτυχία ενός ζωγράφου; Λέω συχνά πως δεν ξέρω τι σημαίνει ταλέντο, μπορώ όμως να το αναγνωρίσω όταν το δω. Και η συνάντηση μ’ ένα ταλέντο μ’ ενθουσιάζει πάντα. Με κάνει να πιστεύω στον άνθρωπο και παρότι άθεος σε κάποιο είδος Θεού! Για να μην θεωρηθεί όμως ότι υπεκφεύγω, σας λέω πως ταλέντο είναι η σύνθεση πολλών, διαφορετικών πραγμάτων: Της ευαισθησίας, της ευφυίας, της ικανότητας να διακρίνεις ό,τι δεν βλέπουν οι πολλοί, της ψυχικής αντοχής, της εμμονής και ενός ακόμα στοιχείου το οποίο ψάχνω να εντοπίσω.
Πόσο σύνηθες είναι ένας ιστορικός τέχνης να είναι παράλληλα και ζωγράφος; Φαντάζομαι το ερώτημα δεν αφορά σε μένα επειδή είμαι αποκλειστικά ιστορικός τέχνης και δεν έχω ζωγραφίσει ποτέ. ΔΕΝ είχα ποτέ μία τέτοια φιλοδοξία. Η εμμονή μου είναι τα κείμενα, είτε τα λεγόμενα επιστημονικά είτε τα θεωρούμενα λογοτεχνικά. Βέβαια στην ιστορία της τέχνης υπήρξαν τεχνοκριτικοί που ήσαν και εικαστικοί καλλιτέχνες. Ο Χέρμπερτ Ρηντ, ο Τζον Ράσκιν και σε μας ο Φώτος Γιοφύλλης. Αλλά και ο πρεσβευτής – τεχνοκρίτης Αλέξανδρος Ξύδης ζωγράφιζε κρυφά.
Τί σημαίνει για εσάς η λέξη επιτυχία; Επιτυχία σημαίνει να κοιμάσαι χωρίς ενοχές το βράδυ, να βλέπεις το πρόσωπό σου το πρωί στον καθρέφτη χωρίς τύψεις. Επίσης επιτυχία σημαίνει να σε καλημερίζει ευφρόσυνα ο γείτονάς σου, να σε βλέπει με σεβασμό το παιδί σου και με εμπιστοσύνη ο φίλος σου. Ούτως ή άλλως ο σκύλος σου θα σε κοιτάζει πάντα με λατρεία.
Συνδέονται ο πολιτισμός και ο τουρισμός; Δεν μου αρέσουν οι αφορισμοί, ούτε οι αποκλεισμοί. Αν τουρισμός σημαίνει ταξίδι και περιπέτεια τότε αυτό συμβαίνει με την ανακάλυψη του άλλου, του διαφορετικού πολιτιστικά. Άρα τουρισμός μπορεί να σημαίνει την γνωριμία άλλων πολιτισμών, διαφορετικών τρόπων ζωής. Αρκεί να μην απλοποιούνται και να μην ισοπεδώνονται τα πράγματα. Κυρίως ο πολιτισμός είναι τρόπος ενώ ο τουρισμός είναι μέσον. Αν κάτι συνδέει έμμεσα και τα δύο, αυτή είναι προφανώς η πολιτική που μπορεί να δώσει και στον πολιτισμό και στον τουρισμό κάποιες κοινές κατευθύνσεις. Κοινή αξιοποίηση.
Υπάρχει σήμερα αγοραστικό – επενδυτικό ενδιαφέρον στο χώρο της τέχνης; Σε εποχές κρίσης όπως αυτή που διανύουμε, πάντα δημιουργούνται νέες ευκαιρίες αφού παλιές συλλογές διαλύονται και νέες συγκροτούνται κλπ. Συνήθως τα κλασικά έργα ξαναποκτούν την παλιά αξία τους ενώ τα σύγχρονα, προς στιγμήν, απαξιώνονται. Πάντως η επένδυση στην τέχνη είναι μακροπρόθεσμα εξαιρετικά αποδοτική.
Μπορεί κάποιος ζωγράφος να επιβιώσει απο τις πωλήσεις των έργων του; Θα έλεγα πως από τη δεκαετία του ’80 και εξής έχουμε το φαινόμενο πάρα πολύ εικαστικοί δημιουργοί όχι απλά να επιβιώνουν αλλά και να ζουν με πολυτέλεια, αποκλειστικά μέσα από τη δουλειά τους. Σήμερα ο αριθμός αυτός είναι σαφώς πιο περιορισμένος, χωρίς όμως να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν επίσης οι επιτυχημένοι δημιουργοί των οποίων το έργο αναζητείται και από συλλέκτες και από το ευρύτερο κοινό. Θα έλεγα πως κάτι τέτοιο συνιστά απόλυτα υγιές φαινόμενο.
Οι galleries προωθούν αξιόλογους ή εμπορικούς ζωγράφους; Οι γκαλερί κατά τη γνώμη μου αντιμετωπίζουν την μεγαλύτερη κρίση μιά και έχει μειωθεί δραματικά και αυτό που ονομάζουμε φιλότεχνο κοινό αλλά και οι μικροσυλλέκτες που ήταν κάποτε εκατοντάδες και συντηρούσαν την εικαστική μας αγορά. Σήμερα πολλές γκαλερί κλείνουν και άλλες αδυνατούν να επιβιώσουν. Παρόλα αυτά υπάρχουν ακόμα γκαλερί – η Λόλα Νικολάου είναι ένα πολύ ενδεικτικό παράδειγμα αλλά και οι Καλφαγιάν – που προωθούν, με κόστος, νέους δημιουργούς παρότι αυτοί δύσκολα μπορούν να βρουν σήμερα αγοραστές.
Υπάρχει “ξέπλυμα” χρήματος στην αγορά της τέχνης; Ασφαλώς και υπάρχει. Ανέκαθεν υπήρχε. Ιδιαίτερα σε εκείνα τα κυκλώματα όπου ανακατεύονται εφοπλιστές, τραπεζίτες, μεγαλοεπιχειρηματίες, μεγαλοεπενδυτές κλπ. Κατά τη δεκαετία του ’90 συνέπεσε το μεγάλο μπουμ στην αγορά της τέχνης με την κατάχρηση μαύρου χρήματος αλλά και με την έξαρση της εμπορίας των πλαστών πινάκων. Οι οποίοι πραγματικά πουλιούνταν σε πρωτοφανείς τιμές: Ψεύτικοι Γύζηδες, Παρθένηδες, Τσαρούχηδες, Θεόφιλοι και λοιπά. Είχα εντοπίσει τότε ένα εργαστήριο στην Ιταλία (!) που έφτιαχνε σωρηδόν Θεόφιλους για τις ανάγκες της ελληνικής αγοράς.
Η εμπορική αξία ενός έργου είθισται να αυξάνεται…. μετά θάνατον του καλλιτέχνη. Μύθος ή πραγματικότητά; Μετά θάνατον ένας καλλιτέχνης ή ξεχνιέται και περνάει στα αζήτητα της ιστορίας ή απογειώνεται ως φήμη και αξία. Το δεύτερο πάντως συμβαίνει σπανιότερα στα καθ’ ημάς. Επειδή είμαστε περιφερειακή τέχνη με ελάχιστη πρόσβαση στα διεθνή κέντρα. Και ως γνωστόν η ιστορία γράφεται από τους ισχυρούς. Εμείς φοβόμαστε να γράψουμε την ιστορία μας αρκούμενοι σε ευμενή σχόλια!
Με ποιό σκεπτικό θα συμβουλεύατε έναν αγοραστή να αποκτήσει ένα πίνακα; Πρώτα να διαβάσει σχετικά, μετά να διαβάσει ειδικά, μετά να ξαναδιαβάσει γενικά και στο τέλος να αγαπήσει! Οι επιλογές του δεν μπορεί παρά να είναι επιτυχημένες.
Στην ευρύτερη αγορά κυκλοφορούν πολλά πλαστά έργα αναγνωρίσιμων ζωγράφων. Πως μπορεί ο αγοραστής να είναι σίγουρος για την αυθεντικότητα του έργου; Ο μόνος τρόπος που θα διασφαλίσει έναν συλλέκτη είναι να αγοράζει από ζώντες καλλιτέχνες. Από την άλλη πλευρά υπάρχουν πια οι τρόποι ώστε να προφυλαχθεί από τα λαμόγια της αγοράς ο κάθε ενδιαφερόμενος, αρκεί βέβαια πάντοτε να συμβουλεύεται έναν ειδικό. Εκ των προτέρων και όχι εκ των υστέρων όπως συνήθως συμβαίνει. Επίσης οι επίσημες δημοπρασίες, αυτές που κάνουν οι ξένοι δημοπράτες ή ο Βαγγέλης Καπόπουλος ή ο Πέτρος Βέργος (παλιότερα ήταν ο Σταύρος Μιχαλαριάς) νομίζω ότι είναι πολύ αξιόπιστες και έχουν δημιουργήσει ένα θετικό προηγούμενο στην αγορά.
Δίνεται σήμερα η δυνατότητα σε νέους ζωγράφους να προβληθούν και να αναδείξουν το ταλέντο τους και τη δουλειά τους; Πάντα ήταν δύσκολο το ξεκίνημα για έναν νέο δημιουργό και σήμερα είναι πολύ περισσότερο. Παρόλα αυτά βλέπουμε, ακόμη κι έτσι, πάρα πολλά καινούργια ονόματα να εμφανίζονται σε εκθέσεις ατομικές ή ομαδικές ή να απασχολούν την εικαστική κοινότητα. Το φαινόμενο οφείλεται εν πολλοίς στην πληθώρα σχολών Καλών Τεχνών της χώρας μας και στη μεγάλη τους, κατ’ έτος, παραγωγή. Το ποιοι θα επιβιώσουν από όλους αυτούς θα το δείξει το μέλλον. Πάντως, πάντα είναι ώρα για να εμφανιστεί ένα νέο ταλέντο. Ας πούμε ο Σπύρος Παπαλουκάς ή ο Μπουζιάνης του μέλλοντος!
Είστε ικανοποιημένος από την ευρύτερη κρατική προβολή των καλλιτεχνών μέσω των διαφόρων πολιτιστικών δράσεων; Όχι, δεν είμαι ευχαριστημένος και δεν είμαι ευχαριστημένος κυρίως από τη στάση της πολιτείας η οποία, εν προκειμένω, είναι άκρως προβληματική. Ο τρόπος που διαχειρίζεται, ας πούμε, το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Θεσσαλονίκη ή το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Αθήνα ή την Εθνική Πινακοθήκη είναι απολύτως ενδεικτικός. Οι καλλιτέχνες ασφυκτιούν, ο πολιτισμός μας βρίσκεται σε κίνδυνο, η σύγχρονη τέχνη παραμερίζεται σταθερά και οι πολιτικοί μας επιμένουν στα πολιτικά τους παιχνίδια.
Συμμετέχετε στην Art Thessaloniki. Πείτε μας πόσο σημαντική είναι η ιδιωτική πρωτοβουλία του κ. Παντελή Τσάτση για την εικαστική τέχνη; Έχω τη χαρά και την τιμή από την πρώτη κιόλας χρονιά να συμμετέχω στην Άρτ Θεσσαλονίκη ως συνεργάτης και φίλος του Παντελή Τσάτση ενός ανθρώπου που οραματίστηκε ένα καινούργιο θεσμό και τον επέβαλε παρόλες τις δυσοίωνες προβλέψεις. Σήμερα μπορούμε να κάνουμε ένα μικρό απολογισμό των παλαιότερων χρονών και να είμαστε υπερήφανοι για όσα έχουν επιτευχθεί. Η Θεσσαλονίκη παραμένει η πόλη η οποία προωθεί τον σύγχρονο πολιτισμό περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη στην Ελλάδα, της Αθήνας συμπεριλαμβανομένης.
