Ηρακλέους φυσιογνωμία: Οι 7 των Μυκηνών

Γράφει ο Κωνσταντίνος Φάης, Ερευνητής, Εικαστικός, Ιδρυτής του πολιτιστικού εγχειρήματος, Οδός Ηρακλέους

Η Ελληνική μυθολογία τεκμηριώθηκε στα μάτια των προγόνων μας μέσα από υλικά κατάλοιπα της επονομαζόμενης Ηρωικής Εποχής. Η μακραίωνη επική ποίηση έδωσε την θέση της στην γραπτή, θέτοντας έτσι τον θεμέλιο λίθο για την πρώτη απόπειρα συγκέντρωσης των επιμέρους κεφαλαίων της και εν συνεχεία τα θρυλικά σπήλαια και οι μεγαλοπρεπείς μυκηναϊκοί τάφοι με τα σωζόμενα πολεμικά κειμήλια ήρθαν ως, τρόπον τινά, ‘’αυτόπτες μάρτυρες’’ των εξωτικών γεγονότων της Ύστερης Χαλκοκρατίας. Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρονται συχνάκις στα της Ηρωικής Εποχής των Θηβών, ήτις τυγχάνει γενέτειρα του Ηρακλέους. Μάλιστα τα ‘’όπλα του Ηρακλέους’’ φυλάσσονταν στον ναό του στην Θήβα, η δε εξαφάνιση τους θεωρήθηκε ένδειξη ότι βοήθησε τους Θηβαίους στην μάχη των Λεύκτρων το 371 π.Χ.

Ως προς την εμφάνιση των προσώπων, η κλασική και ελληνιστική τεχνοτροπία των καλλιτεχνών έτεινε συνεχώς προς την εξιδανίκευση, για αυτό δεν είναι εύκολο να εξαχθούν συμπεράσματα. Στον νού των Ελλήνων της ιστορικώς καταγεγραμμένης αρχαιότητας, οι ήρωες δεν διέφεραν ιδιαιτέρως ως προς το ανάστημα από τους ίδιους τους απογόνους τους. Δεδομένου ότι μιλάμε για μυθικά πρόσωπα, το κεφάλαιο της προσωπογραφίας αποτελεί πυρετό ή πεδίο ελεύθερης δράσης για όποιον καλλιτέχνη το επιχειρήσει, αναλόγως την οπτική. Στην περίπτωση του Ηρακλέους, η Ελληνορωμαϊκή γραμματεία εμπεριέχει αναφορές ως προς την εμφάνιση αλλά και την φυσιογνωμία του, όπως η ρις, το σχήμα των οφρύων και η κόμη, εντούτοις δεν μπορούμε να τα λάβουμε υπόψιν ως τεκμήρια για προφανείς λόγους. ΄Ηδη προσωπογραφίες ιστορικών προσώπων διεθνούς βεληνεκούς, όπως ο Μ. Αλέξανδρος, αποτελούν αντικείμενο διαφωνιών. Σε κάποιες περιπτώσεις έχουμε και αναφορές στην φυσιογνωμική ιδιομορφία ενός ηγεμόνα, όπως την ‘’φοβερή όψη’’ του Ηπειρώτη βασιλιά Πύρρου Α’ ‘’με το ‘’συνεχές οστέον στην άνω γνάθο’’, δεν υπάρχει όμως εξομοίωση ανάμεσα στην λογοτεχνική περιγραφή και την εικαστική απόδοση. Πόσο μάλλον όταν αναφερόμαστε σε μυθικές προσωπικότητες, έστω και εάν πρόκειται για την -μακράν- κορυφαία εξ αυτών.

Τούτων λεχθέντων, η όποια φυσιογνωμία θα πρέπει να επινοηθεί, όπως τα “εννοημένα”, τα φανταστικά δηλαδή αρχαία πορτρέτα. Μόνο που στην εν λόγω περίπτωση επιχειρήθηκε από μέρους μου -κατά προσέγγιση προφανώς- ανάμειξη στοιχείων καλλιτεχνικών και επιστημονικών. Γενικότερα μιλώντας, η ‘’ποίησις’’ της εκάστοτε εικόνας στον αρχαίο κόσμο, δεν ταυτίζεται με το πρότυπο αλλά το εξιδανικεύει κατά τέτοιον τρόπο ώστε να αντανακλάται η κοινωνική και πνευματική υπόσταση του. Άλλωστε παρεμφερείς απόψεις έχουν εκφραστεί από τον Σωκράτη στα Ξενοφώντος Απομνημονεύματα, από τον Αριστοτέλη στα Πολιτικά και από τον Αριστοφάνη, ενώ ο Ηρόδοτος επισημαίνει την διαφορά ανάμεσα στην αποδιδόμενη εικόνα και την πραγματικότητα.

Στην περίπτωση του Ηρακλέους, έχουμε να κάνουμε με μία διπλή απεικόνιση του, μέσω της οποίας επιχειρείται να αποδοθεί η μεγαλοπρέπεια της προσωπικότητας του και η πολεμική του περιβολή, χωρίς υπερβολές και περιττές φανφάρες και αμφότερες με έναν κοινό παρονομαστή: τον Μυκηναϊκό πολιτισμό.

Προκειμένου να αποδώσω υπό (κάποιο) πρίσμα επιστημονικό φυσιογνωμία εποχής, ανέτρεξα στην ανακατασκευή προσώπων από τον αρχαιολογικό χώρο των Μυκηνών. Η διαδικασία αποπερατώθηκε με την βοήθεια ακτινογραφίας και υπολογιστή πίσω στην δεκαετία του ‘90, με πρωτοβουλία της Δρ. Elizabeth French, διεγείροντας τότε ολόκληρη επιστημονική ομάδα Ελλήνων και ξένων με το περίφημο ερώτημα ‘’Μετά τον Φίλιππο τον Μακεδόνα, γιατί όχι τον Αγαμέμνονα;’’. Βάση δεδομένων του εγχειρήματος αποτέλεσαν τα ευρήματα του ταφικού κύκλου Β’ των Μυκηνών. Η ανάλυση τους υπέδειξε ότι κάλυπταν ίσως πέντε γενιές ή λίγο περισσότερο από έναν αιώνα, δηλαδή τα έτη μεταξύ περίπου 1625 και 1500 BC ή μεταξύ 1600 και 1480 π.Χ.. Το 1954, έλαβε χώρα η πρώτη μελέτη συγκεκριμένων κρανίων και σκελετών η οποία οδήγησε στην διεξαγωγή συμπερασμάτων ως προς την φυσική τους υπόσταση και όχι μόνο. Τα έτη 1986 και 1987 συνολικώς επτά κρανία επιλέχθηκαν προκειμένου να επιχειρηθεί  ανακατασκευή του προσώπου τους. Όπερ και εγένετο, προέκυψαν 7 τρισδιάστατες φυσιογνωμίες με τις κωδικές ονομασίες Γ51, Β52, Ζ59, Σ131, F55, F58 και A62. Άνδρες στην συντριπτική πλειοψηφία. Εν πρώτοις να πούμε ότι βάσει συγκεκριμένων ενδείξεων, οι εν λόγω προσωπικότητες ανήκαν σε μία συγκεκριμένη ‘’κλάση’’ της κοινωνίας και όχι στον γενικότερο πληθυσμό. Υπενθυμίζω πως και ο Ηρακλής ως προς την γήινη καταγωγή του προερχόταν από βασιλικούς οίκους, ενώ ανήκε και στην γραμμή αίματος του Δαναού και του Περσέα.

Όπως είναι λογικό για τον σκοπό της απεικόνισης μου, εστίασα στις εξέχουσες περιπτώσεις, σε φυσική και κοινωνική υπόσταση. Όλες προέρχονται από άνδρες με σωματοδομή δυνατή, ομολογώ όμως ότι επέλεξα τρεις εξ αυτών προκειμένου να αντλήσω στοιχεία:

Πρωτίστως ο άνδρας Σ131, ο οποίος περιεγράφηκε από την επιστημονική ομάδα ως σωματώδης σε βαθμό που ‘’θα προκαλούσε τον σχολιασμό του πλήθους’’, με ύψος λίγο πάνω από 1,75 και ηλικίας 55 ετών. Πιθανολογήθηκε ως ο ιδρυτής δυναστείας του. Ως εκ τούτου η ανακάλυψη του, θεωρήθηκε ως ο ‘’Πέλοψ’’ έναντι του ‘’Αγαμέμνονος’’ του Σλήμαν. Ειρήσθω εν παρόδω, ο Πέλοψ υπήρξε προπάππους του Ηρακλέους.

Η αμέσως επόμενη περίπτωση είναι ο άνδρας Ζ59, ίδιου αναστήματος με τον πρώτο, ηλικίας 49-50 ετών, με πλατιά ωμοπλάτη και ανεπτυγμένη σωματική διάπλαση σε τέτοιο βαθμό, ώστε να χαρακτηριστεί ως ‘’ο  δυνατότερος των πρωταθλητών’’ από την επιστημονική ομάδα. Επιπροσθέτως βρέθηκε θαμμένος με ένα πολύ μακρύ ξίφος.

Ο άνδρας Γ55, επίσης άνω του 1.75, 30 ετών περίπου, με χοντρά και δυνατά οστά και στοιχεία που παραπέμπουν σε πολύ μυώδη λαιμό. Επίσης, βρέθηκε θαμμένος με μάσκα, με ότι συνεπάγεται αυτό για την καταγωγή του.

Από όλους άντλησα φυσιογνωμικά στοιχεία για τον Ηρακλή των Θηβών, στις οφθαλμικές κόγχες, τα χείλη, την ρινική περιοχή και τα ζυγωματικά.

ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ

Επ’ ουδενί λόγω δεν ήθελα να αποτινάξω τον  προσέγγιση των καλλιτεχνών της Κλασικής και κυρίως την Ελληνιστικής περιόδου, επομένως στα της κόμης, ναι μεν την παρουσίασα υπό την μορφή φλογόσχημων βοστρύχων, σε σαφώς πιο πραγματιστική όμως αποτύπωση. Η αυλάκωση του προσώπου και οι λευκοί κρόταφοι όπως και οι λευκές τρίχες στον πώγωνα, θεωρήθηκαν απαραίτητες πινελιές είτε από ιστορικό είτε από μυθολογικό πρίσμα, διότι ο Ηρακλής κατά τις γραφές απεβίωσε σε ηλικία 50 -52 ετών, κάτι το οποίο συμπίπτει και με την ηλικία των ανδρών Σ131 και Ζ59. Την οφρυϊκή περιοχή την άντλησα από διάφορες αρχαίες προσωπογραφίες, κυρίως του Ομήρου, του Αντισθένη και του Επίκουρου.

ΟΠΛΙΣΜΟΣ

Θεώρησα ότι η πολεμική του περιβολή θα έπρεπε να βασιστεί σχεδόν εξ ολοκλήρου στα ευρήματα του Μυκηναϊκού κόσμου. Όπερ σημαίνει πως η σφυρήλατη χάλκινη πανοπλία των Δενδρών του 15ου αιώνα π.Χ. αποτέλεσε μονόδρομο. Επιπλέον, ο μυκηναϊκός κρατήρας των πολεμιστών του 12ου αιώνα π.Χ. από την ακρόπολη των Μυκηνών, φάνηκε ιδιαιτέρως χρήσιμος ως προς τις λεπτομέρειες της περικεφαλαίας, όπως οι προεξέχοντες οδόντες αγριόχοιρου. Για λόγους μυθικής -και όχι μόνο- αύρας, προστέθηκε και το σήμα κατατεθέν του ήρωα, η λεοντή.