Οι πικροί Μάηδες της πατρίδας

Του Αλέξανδρου Σταματουλάκη*

(Μέρος Β’: Στο προηγούμενο τεύχος περιγράφηκαν αδρά ο εορτασμός της πρώτης και δεύτερης Πρωτομαγιάς, τα γεγονότα το Μάη του ’36 στη Θεσσαλονίκη και η εκτέλεση των 200 στην Καισαριανή).

4. Χρήστος Λαδάς

Την Πρωτομαγιά του 1948, πρωί του Μ. Σαββάτου, ο Χρήστος Λαδάς, υπουργός δικαιοσύνης στην κυβέρνηση Θεμιστοκλή Σοφούλη, εκκλησιάστηκε στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στην πλατεία Καρύτση και μπήκε στο υπηρεσιακό αυτοκίνητο. Ο εικοσιδυάχρονος Ευστράτιος Μουτσογιάννης, μέλος του ΚΚΕ και της ΟΠΛΑ. τον πλησίασε ντυμένος με στολή σμηνία κι έριξε μέσα στο αυτοκίνητο μια χειροβομβίδα. Ο υπουργός διακομίστηκε στο νοσοκομείο, όπου και ξεψύχησε το βράδυ στις 10.20.

Ο Μουτσογιάννης συνελήφθη τραυματισμένος, αφού έριξε δυο χειροβομβίδες στους αστυφύλακες και σκότωσε έναν. Συνελήφθησαν άλλοι οκτώ. Στη δίκη που άρχισε στις 17 Ιουνίου 1948 καταδικάστηκαν σε θάνατο οι επτά, ενώ ο Μουτσογιάννης και ο άμεσος συνεργός του Διονύσης Καμπανίδης σε ισόβια δεσμά, γιατί σύμφωνα με τον αστυνομικό διευθυντή μεταμελήθηκαν πραγματικά και αποκήρυξαν τον κομμουνισμό. Ο Μουτσογιάννης αποφυλακίστηκε στα 1964.

Αμέσως μετά τη δολοφονία του Λαδά η κυβέρνηση κήρυξε στρατιωτικό νόμο, έγιναν πολλές συλλήψεις και ως αντίποινα τουφεκίστηκαν είκοσι τέσσερις κομμουνιστές στην Αθήνα (4/5/1948) και εκατόν τριάντα στην επαρχία.

5. Τζορτζ Πολκ

Ένα μυστήριο καλύπτει τη δολοφονία του αμερικάνου δημοσιογράφου Τζορτζ Πολκ (1913-948». Ο Πολκ, παντρεμένος με την ελληνίδα Ρέα Κοκώνη, ήρθε στη Θεσσαλονίκη με αποστολή να συναντήσει τον αρχιστράτηγο του Δημοκρατικού Στρατού Μάρκο Βαφειάδη. Κατ’ άλλους κυρίως να διερευνήσει τη διασπάθιση της αμερικάνικης βοήθειας από τους «επιτήδειους». Έφυγε από το ξενοδοχείο του το βράδυ της 8ης Μαΐου 1948 κι από τότε χάθηκαν τα ίχνη του. Αναφέρεται στη χωροφυλακή η εξαφάνισή του, φτάνει στις Αρχές ένας φάκελος με την ταυτότητά του, μεσολαβεί μια περίεργη απραξία και στις 16 Μαΐου το πτώμα του δεμένο χειροπόδαρα με μια σφαίρα στο πίσω μέρος του κρανίου βρίσκεται να επιπλέει από έναν ψαρά στο Θερμαϊκό.

Σύμφωνα με το κατηγορητήριο υπεύθυνοι της δολοφονίας είναι ο Αδάμ Μουζενίδης, αυτός τον πυροβόλησε κατά την Ασφάλεια, ο Βαγγέλης Βασβανάς και ο Γρηγόρης Στακτόπουλος, δημοσιογράφος της «Μακεδονίας» και ανταποκριτής του «Ρόιτερ», που θα οδηγούσε τον Πολκ στο Μουζενίδη. Ο τελευταίος τον έβαλε σε μια βάρκα και ξεκίνησαν να συναντήσουν το Βαφειάδη που βρισκόταν στο στρατηγείο του ΔΣΕ.

Έγινε η δίκη και οι δυο πρώτοι καταδικάστηκαν ερήμην σε θάνατο, ενώ ο Στακτόπουλος σε ισόβια δεσμά. Αποδείχτηκε αργότερα πως ο Μουζενίδης είχε πεθάνει πριν από τη δολοφονία του Πολκ και ο Βασβανάς εκείνον τον καιρό έλειπε στο εξωτερικό. Ποιος σκότωσε τον Πολκ; Για την κυβέρνηση οι κομμουνιστές, για άλλους οι Άγγλοι, για άλλους οι Αμερικάνοι, για τον Αμερικάνο που ήρθε να ερευνήσει την υπόθεση κάποιοι έλληνες παρακρατικοί -κι αμέσως ανακαλέστηκε στην Αμερική.

Ο Στακτόπουλος διακήρυττε πως ήταν αθώος και πως η ομολογία του ήταν προϊόν βασανιστηρίων. Στα 1960 ο πρωθυπουργός Κ. Καραμανλής του έδωσε χάρη. Ο Στακτόπουλος έκανε τέσσερις αιτήσεις για αναψηλάφηση της δίκης που απορρίφτηκαν. Μέχρι το θάνατό του υποστήριζε την αθωότητά του.

Η υπόθεση Πολκ ενέπνευσε τον Γιάννη Μαρή (Γιάννη Τσιριμώκου) κι έγραψε το μυθιστόρημά «Ο θάνατος του Τζον Αυλακιώτη», ενώ εκείνα τα δραματικά γεγονότα γυρίστηκαν και σε ταινία.

(Μια άλλη δολοφονία έγινε στη Θεσσαλονίκη στην οδό Αγίας Σοφίας. Ο Γιάννης Ζέβγος στέλεχος του ΚΚΕ πυροβολήθηκε στα 1947, αλλά αυτό έγινε στις 20 Μαρτίου και είναι… εκτός θέματος).

6. Γρηγόρης Λαμπράκης

Στις 22 Μαΐου του 1963 ο ανεξάρτητος βουλευτής συνεργαζόμενος με την ΕΔΑ, ιατρός και βαλκανιονίκης Γρηγόρης Λαμπράκης καλεσμένος της κίνησης «Φίλοι της Ειρήνης» εκφωνεί λόγο στη Θεσσαλονίκη από το μπαλκόνι του ξενοδοχείου «Κοσμοπολίτ» στη διασταύρωση της Ερμού με τη Βενιζέλου. Η ηγεσία των δυνάμεων ασφαλείας βρίσκεται εκεί με πλήθος χωροφυλάκων και ασφαλιτών. Υπό τις ευλογίες της ξετυλίγεται μια αντιδιαδήλωση «οργισμένων» πολιτών. Κάποιοι παρακρατικοί με μυστικά σήματα αναγνώρισης κινιούνται και χτυπούν το Λαμπράκη στο κεφάλι πριν αρχίσει την ομιλία. «Κινδυνεύει η ζωή μου» φωνάζει στις δυνάμεις της τάξης, αλλά αυτές κάνουν πως δεν καταλαβαίνουν. Ούτε παίρνουν κάποια μέτρα, για να τον προστατέψουν. Γύρω τους οι παρακρατικοί οργιάζουν. Ένας εσμός ακροδεξιών οργανώσεων και παρακρατικών, ανάμεσά τους ο «φον» Ξενοφών Γιοσμάς, «υπουργός» των δοσίλογων που ακολούθησαν τους Γερμανούς στην οπισθοχώρηση από την Ελλάδα, μέλος της «κυβέρνησης» Τσιρονίκου. Ο βουλευτής της ΕΔΑ Γιώργος Τσαρουχάς δέχεται χτυπήματα από τον όχλο και καλείται ασθενοφόρο. Οι τραμπούκοι σταματούν το ασθενοφόρο στη διασταύρωση της Ερμού με την Ι. Δραγούμη, βγάζουν έξω τον Τσαρουχά και ο ξυλοδαρμός συνεχίζεται. Έκανε έναν μήνα να συνέλθει κάπως νοσηλευόμενος στο νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ.

Ο Λαμπράκης τελειώνει την ομιλία του και βγαίνει στο δρόμο. Ένα τρίκυκλο πετάγεται με οδηγό το Σπύρο Γκοτζαμάνη, πέφτει επάνω του, ενώ ο Μανώλης Εμμανουηλίδης από την καρότσα τον χτυπάει στο κεφάλι με κλομπ. Όλα αυτά μπροστά στα μάτια της χωροφυλακής. Κανένας δεν σταματάει το τρίκυκλο. Ένας οπαδός των «Φίλων της Ειρήνης», ο Μανόλης Χατζηαποστόλου, ο επονομαζόμενος «Τίγρης», πηδάει στην καρότσα και συμπλέκεται με τον Εμμανουλίδη. Λίγο πιο πέρα από τη συγκέντρωση ένας τροχονόμος που βρίσκεται τυχαία τους σταματάει. Συλλαμβάνονται οι δυο τραμπούκοι χωρίς ο τροχονόμος να έχει ιδέα περί τίνος πρόκειται.

Ο Λαμπράκης διακομίζεται στο ΑΧΕΠΑ. Η είδηση συγκλονίζει την Ελλάδα. Λέγεται πως ο πρωθυπουργός Κ. Καραμανλής εμβρόντητος και οργισμένος αναφώνησε: «Ποιος κυβερνά αυτόν τον τόπο;»

Ο Λαμπράκης πεθαίνει σε τέσσερις μέρες -27 Μαΐου του ’63. Ξεκινάει μια προσπάθεια κράτους και παρακράτους να σκεπαστεί η υπόθεση. Το ΓΕΣ βγάζει ημερήσια διαταγή: «Η Θεσσαλονίκη έδωσε απάντηση στην κομμουνιστική πρόκληση». Έντιμοι δικαστικοί μέχρι τέλους της δίκης, ανάμεσά τους ο μελλοντικός πρόεδρος της Δημοκρατίας Χρήστος Σαρτζετάκης, δίνουν μάχη για να αποκαλυφθεί το «βαθύ κράτος» και το παρακράτος. Κατηγορούμενη όλη η ηγεσία των σωμάτων ασφαλείας στη Μακεδονία. Είκοσι μέρες αργότερα παραιτείται η κυβέρνηση Καραμανλή.

Η κυβέρνηση των αποστατών του Στέφανου Στεφανόπουλου και η χούντα λίγο αργότερα φρόντισαν, ώστε όλοι οι κατηγορούμενοι να πέσουν στα μαλακά. (Η απόφαση του δικαστηρίου βγήκε στις 30/12/1966).

7. Γιώργος Τσαρουχάς

Τη νύχτα της 8ης Μαΐου 1968 συλλαμβάνεται από τη χούντα ο πρώην βουλευτής της ΕΔΑ και γνωστός από τη δολοφονία του Λαμπράκη Γιώργος Τσαρουχάς. Ο συλληφθείς ήταν επικεφαλής της οργάνωσης του ΚΚΕ της Θεσσαλονίκης και του ΠΑΜ. Κατέβαινε στην Αθήνα κομίζοντας αποφάσεις της οργάνωσής του υπέρ του Γραφείου Εσωτερικού του ΚΚΕ -πρόλαβε και κατάπιε την απόφαση- αλλά και για άλλα ζητήματα της αντίστασης.

Μεταφέρεται στα γραφεία της ΚΥΠ, σημερινό Πολεμικό Μουσείο. Την επομένη 9 Μαΐου ο Τσαρουχάς αφήνει την τελευταία του πνοή από τα βασανιστήρια -βρέθηκε φωτογραφία του κακοποιημένου σώματός του. Στις δυο δίκες που έγιναν στη μεταπολίτευση δε στάθηκε δυνατό να αποκαλυφθούν οι ένοχοι παρά μόνο οι ηθικοί αυτουργοί.