Γράφει ο Παναγιώτης Γρηγοριάδης*
Γλώσσα και λόγος στον άνθρωπο.
Γλώσσα και λόγος κάνουν αισθητή την δύναμή τους ποικιλοτρόπως στην καθημερινότητά μας. Και μπορεί η γλώσσα να προηγείται του λόγου, όμως αλληλεπιδρούν δυναμικά. Όλοι οι άνθρωποι έχουμε νιώσει στο πετσί μας την δύναμη της γλώσσας που μας έχει φανερωθεί μέσα από το λόγο. Τις περισσότερες φορές μάς είναι ιδιαίτερα δύσκολο να ελέγξουμε τα θετικά ή αρνητικά συναισθήματα που μας προκαλεί ο λόγος των συνανθρώπων μας. Πώς εξηγείται αυτό; Την απάντηση δίνει ο ανθρώπινος εγκέφαλος.
Από τα σεμινάρια Νευρογλωσσολογίας και Νευροψυχολογίας τα οποία έχω παρακολουθήσει έχω εξάγει το συμπέρασμα ότι ο εγκέφαλος καθόλου τυχαία δεν έχει χαρακτηριστεί από την διεθνή βιβλιογραφία ως το περιπλοκότερο όργανο δομικά και λειτουργικά. Όπως επίσης είναι κάθε άλλο παρά τυχαίο το γεγονός ότι η γλώσσα θεωρείται ως η περιπλοκότερη λειτουργία της ανθρώπινης ύπαρξης. Είναι απίστευτο πώς ένα εκ πρώτης όψεως απλό σφουγγάρι, όπως αναπαρίσταται ο εγκέφαλος, δύναται να επεξεργάζεται τόσα ετερόκλιτα ερεθίσματα από το περιβάλλον και ταυτοχρόνως να τα μετουσιώνει σε λόγο. Πώς προκύπτει ο λόγος; Πιστεύω πως την πιο εμπεριστατωμένη απάντηση έχει δώσει ο Αμερικανός γλωσσολόγος και πολιτικός ακτιβιστής Noam Chomsky μέσω του παραδοσιακού μοντέλου γλωσσικής κατάκτησης, το οποίο διακρίνει ανάμεσα σε γλωσσική ικανότητα και γλωσσική πραγμάτωση.
Αδιάκοπη εισροή και επεξεργασία πληροφοριών στον εγκέφαλο.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δέχεται κατά προσέγγιση 11.000.000 bits πληροφορίας ανά δευτερόλεπτο, τα οποία περιγράφονται ως ερεθίσματα. Κατά πλειοψηφία, αυτά τα ερεθίσματα μετουσιώνονται σε γλωσσικές πράξεις, άλλοτε λεκτικές και άλλοτε μη λεκτικές. Όλα δείχνουν πως τα πλείστα ερεθίσματα τα οποία επεξεργάζεται ο εγκέφαλος συνειδητά ή ασυνείδητα είναι γνωστικής-συναισθηματικής φύσεως (σκέψεις, κρίσεις, λογισμοί και προβληματισμοί). Δεδομένης της πεπερασμένης χωρητικότητας του εγκεφαλικού φλοιού και της αδιάκοπης εισροής και επεξεργασίας πληροφοριών σε αυτόν, τα ερεθίσματα εξωτερικεύονται για να μη γίνεται υπερφόρτωση. Χωρίς το λόγο, κάτι τέτοιο θα ήταν ανέφικτο.
Τα ερεθίσματα που προσλαμβάνουμε μέσω του εγκεφάλου επηρεάζουν όμως και τον περίγυρό μας ανάλογα με την εξωτερίκευση αυτών. Όταν κοινωνούμε αντιφατικά γλωσσικά ερεθίσματα, δημιουργείται σύγχυση. «Η γλώσσα κόκαλα δεν έχει και κόκαλα τσακίζει» είχε πει ο Ιωάννης Βαρδακαστάνης, Πρόεδρος της Εθνικής Συνομοσπονδίας Ατόμων με Αναπηρία, και σε αυτές τις λέξεις αποτυπώνεται αριστουργηματικά πόσο καθοριστικά η γλώσσα του πομπού επιδρά στον εγκέφαλο του δέκτη. Χαίρει ευρείας αποδοχής η πεποίθηση ότι ο εγκέφαλος είναι ρυθμισμένος να ελέγχει τα υπόλοιπα μέρη του σώματος προκειμένου να λειτουργούν ορμώμενα μάλλον από το «φίλτρο» των σκέψεων και όχι από τον «χείμαρρο» των συναισθημάτων, χωρίς να μένει αμέτοχος στην επεξεργασία των τελευταίων. Όταν ο συνομιλητής μας εκπέμπει ερεθίσματα αντίθετα με την δική μας κοσμοθεωρία, ενεργοποιούνται με εντολή από τον εγκέφαλο μηχανισμοί αυτοάμυνας όπως το άγχος και ο θυμός.
Πιστεύω όμως πως αυτό το οποίο απασχολεί τους περισσότερους είναι πώς αυτή η δυναμική και αμφίδρομη αλληλεπίδραση εγκεφάλου, γλώσσας και λόγου αξιοποιείται για καλό. Η απάντηση βρίσκεται, όπως και για πολλά άλλα, στην παιδεία. Οφείλουμε ως εκπαιδευτικοί να διδάξουμε εμπράκτως στα παιδιά να αξιοποιούν το χάρισμα του λόγου με ενσυναίσθηση και σύνεση. Όπως ο γηραιός Νέστωρ, ο κατά τον Όμηρο «λιγύς Πυλίων ἀγορητής, τοῦ καὶ ἀπὸ γλώσσης μέλιτος γλυκίων ῥέεν αὐδή» (Ἰλ. Α, 248-249). Δηλαδή ο λόγος του γηραιού Νέστορος, του βασιλιά της Πύλου και ενός εκ των διαπρεπέστερων ρητόρων στην Αρχαία Ελλάδα, έτρεχε γλυκύτερος και από το μέλι. Η παιδεία κατά τα αρχαιοελληνικά πρότυπα απέβλεπε στην καλλιέργεια εύγλωττων ρητόρων μέσα από την ακριβή γνώση των κανόνων, την καλούμενη «ἐπιστήμην», και την άσκηση, την καλούμενη «μελέτην». Βέβαια, στην αρχαιότητα υπήρχε και πίστη στη φυσική ευγλωττία που ήταν θείο δώρο για λίγους. Ακόμα όμως κι ως φυσικό ταλέντο να την δεχθούμε, χρειάζεται καλλιέργεια και σπουδή για να αναδειχθεί στις πραγματικές διαστάσεις της. Η παιδεία είναι εκ των ων ουκ άνευ στο κομμάτι αυτό για να μην απωλέσουμε την έννοια της ευημερίας μέσα σε έναν κόσμο που ψηφιοποιείται και μεταβάλλεται διαρκώς.
*Ο Παναγιώτης Γρηγοριάδης διδάσκει Γερμανικά ως ξένη γλώσσα (Deutsch als Fremdsprache) και είναι κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών στη Νευρογλωσσολογία (MSc in Neurolinguistics
