Γράφει η Αγγελή Γεωργία, Αφηγήτρια, ραδιοφωνική παραγωγός και ερευνήτρια του αποσυμβολισμού μύθων και λαϊκών παραμυθιών από όλο τον κόσμο.
ΠΑΡΑΜΥΘΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ AT 315Α
The shrew: The Cannibal Sister
Μια φορά κι έναν καιρό ήταν μία μάνα και ένας πατέρας και είχαν τρία παιδιά, και τα τρία αγόρια. Επειδή όμως δεν είχαν κορίτσι, η μάνα παρακαλούσε μέρα και νύχτα τον Θεό να της δώσει ένα κορίτσι κι ας είναι και στριγκλίτσα.
Ύστερα από κάμποσο καιρό γεννήθηκε ένα όμορφο κορίτσι, που ήταν όμως στριγκλίτσα. Η οικογένεια αυτή είχε πρόβατα, άλογα και πολλά άλλα ζωντανά. Η στριγκλίτσα κάθε βράδυ πήγαινε στον στάβλο και έτρωγε από ένα πρόβατο. Τα πρόβατα λιγόστευαν και στο σπίτι άρχισαν να παραξενεύονται. Τι γίνονται άραγε τα ζωντανά μας; αναρωτιόντουσαν.
Τα τρία αγόρια αποφασίσανε να πάνε στον στάβλο και να φυλάξουν καρτέρι για να πιάσουν τον κλέφτη. Πήγε πρώτα ο μεγάλος και πήρε μαζί του το τόξο και τις σαΐτες του. Αλλά τη νύχτα τον πήρε ο ύπνος κι αποκοιμήθηκε. Η στριγκλίτσα κατέβηκε από την κούνια της, έγινε μεγάλη λάμνια, πήγε στο στάβλο, έφαγε ένα πρόβατο και πάλι γύρισε στην κούνια της να κοιμηθεί. Ο αδερφός της το πρωί είδε πως έλειπε ένα πρόβατο ακόμα. Το άλλο βράδυ, πάει ο άλλος αδερφός να φυλάξει καρτέρι αποφασισμένος να πιάσει δίχως άλλο τον κλέφτη. Αλλά κι αυτός το ίδιο έπαθε. Αποκοιμήθηκε χωρίς να το καταλάβει και η στριγκλίτσα μπήκε στον στάβλο, έκανε τη δουλειά της κι έφυγε πάλι για την κούνια της.
Την άλλη μέρα ο τρίτος αδερφός λέει:
«Πήγατε κι οι δυο σας και δεν μπορέσατε να κάνετε τίποτα. Απόψε θα πάω εγώ και δεν πρόκειται να μου ξεφύγει ο κλέφτης, θα τον πιάσω ο Θεός να κατεβεί».
Έφυγε αποφασισμένος να μη γυρίσει αν δεν πιάσει τον κλέφτη και πήγε στον στάβλο. Τη νύχτα, ενώ περίμενε κολλημένος στον τοίχο- του στάβλου κι ακίνητος, άκουσε ξαφνικά αντάρα μέσα στα πρόβατα και μια ανθρώπινη σκιά να μπαίνει ανάμεσά τους. Βάζει γρήγορα μια σαΐτα στο τόξο του, σημαδεύει και πετυχαίνει τον κλέφτη. Και τότε ο κλέφτης έφυγε. Ύστερα πάνω στη σαΐτα του είδε μαζί με αίματα ένα ανθρώπινο δάχτυλο.
Κατάλαβε αμέσως πως ήταν της αδερφής του και πως αυτή δεν ήταν άνθρωπος αλλά στριγκλίτσα, όπως την ήθελε η μάνα της, όταν παρακαλούσε τον Θεό να της δώσει ένα κορίτσι. Αμέσως πηγαίνει στο σπίτι και λέει στον πατέρα και στη μάνα και στ’ αδέρφια του το και το. Η αδερφή τους είναι στρίγκλα κι αυτή τους τρώει τα πρόβατα, γι’ αυτό πρέπει να φύγουνε, γιατί όταν φάει όλα τα πρόβατα θα φάει κι αυτούς. Αυτοί όμως είπαν πως δεν μπορούν να φύγουν και ν’ αφήσουν το νοικοκυριό τους έρημο και σκοτεινό, θα καθίσουν στο σπίτι τους κι ας τους φάει η στριγκλίτσα.
«Καλά», είπε ο μικρότερος αδερφός, «εγώ θα φύγω για να σωθώ, αν θέλετε κι εσείς να σωθείτε, ελάτε μαζί μου».
Έφυγε τότε αυτός και πήρε μαζί του τρία ζωντανά που ήταν φύλακες του σπιτιού τους, ασλάνι , καπλάνι και μικρό αλεπουδάκι. Στο δρόμο κουράστηκε και σταμάτησε σε μια βρύση, ήπιε νερό και έφαγε λίγες ελιές που είχε μαζί του και πέταξε τα κουκούτσια, που έγιναν τρία μεγάλα κυπαρίσσια το ένα κοντά στο άλλο.
Πέρασαν πολλά χρόνια από τότε και ο μικρός γιος πεθύμησε κάποια μέρα να γυρίσει στο σπιτικό του, να δει τέλος πάντων τι απέγιναν οι δικοί του. Καβάλησε λοιπόν το άλογό του και πάει.
Από μακριά είδε το σπίτι του έρημο και τη στριγκλίτσα πάνω στην ταράτσα, που κρατούσε το κεφάλι του πατέρα της, το πέταγε μια προς τα πάνω, το δάγκωνε και το ξαναπέταγε. Όλους τους είχε φάει η στριγκλίτσα και τελευταίο έτρωγε τον πατέρα της. Η στριγκλίτσα είδε από την ταράτσα που ήτανε ο αδερφός της και έκρυψε αμέσως το κεφάλι. Κατάλαβε τότε ο αδερφός της πως δεν μπορούσε να ξεφύγει, γι’ αυτό να προχωρήσει κι ό,τι είναι να γίνει ας γίνει. Προχώρησε κι έφτασε στο σπίτι του. Η στριγκλίτσα τον καλοδέχτηκε και του είπε:
«Άντε, αδερφόκα μου, πάνω στο σπίτι κι εγώ θα πάω να αχιουρήσω το άλογο».
Ανέβηκε αυτός πάνω κι η στριγκλίτσα πήγε στο στάβλο, έφαγε το ένα ποδάρι του αλόγου και σε λίγο ανέβηκε και του λέει!
«Αδερφόκα μου, πόσα ποδάρια είχε το άλογό σου;»
«Τέσσερα», αποκρίθηκε ο αδερφός.
«Όχι, αδερφόκα μου, τρία είχε», λέει εκείνη.
«Α! ναι, τρία είχε», λέει αυτός που κατάλαβε πως το ένα το έφαγε η στριγκλίτσα.
Πέρασε κάμποση ώρα κι η στριγκλίτσα πήγε πάλι να αχιουρήσει το άλογο κι έφαγε και το άλλο ποδάρι.
Σαν γύρισε· ρώτησε πάλι:
«Αδερφόκα μου, πόσα ποδάρια είχε το άλογό σου;»
«Τρία», είπε αυτός.
«Όχι, αδερφόκα μου», ξανάπε εκείνη, «δύο είχε».
«Α! ναι, καλά λες, δύο είχε», είπε πάλι εκείνος.
Ύστερα από λίγη ώρα η στριγκλίτσα πήγε πάλι να αχιουρήσει το άλογο. Αυτή τη φορά όμως άργησε να γυρίσει και ο αδερφός της περίμενε πάνω στο σπίτι και η καρδιά του έτρεμε.
Τότε ένας ποντικός πετάχτηκε πίσω από μια κασέλα και του είπε: «Δυστυχισμένε αδερφέ, τι κάθεσαι; η στριγκλίτσα τρώει το άλογο τώρα και σε λίγο θα γυρίσει να φάει κι εσένα. Γι’ αυτό βγάλε το παντελόνι σου, γέμισέ το με στάχτη, κρέμασ’ το στην παραστιά και φύγε για να γλιτώσεις».
Τότε σηκώθηκε αυτός και έκανε όπως του είπε ο ποντικός. Έρχεται η στριγκλίτσα, ψάχνει εδώ, ψάχνει εκεί να βρει τον αδερφό της, τίποτε. Κοιτάζει στην παραστιά, βλέπει το παντελόνι με τη στάχτη και ρίχνει μια πηδιά να το φτάσει.
Με το χαμ που έκοψε και άνοιξε το στόμα γέμισε με στάχτη όλη.
«Κερατά», είπε, «θα σε βρω, πού θα μου πας».
Τινάχτηκε γρήγορα και βγαίνει έξω και το βάζει στα πόδια. Τρέχει και τον φτάνει. Τότε εκείνος ανέβηκε πάνω σ’ ένα από τα τρία κυπαρίσσια, πήγε εκείνη από κάτω κι άρχισε να τρώει το κυπαρίσσι για να το σπάσει.
Τότε αυτός πηδάει στο δεύτερο αλλά κι εκείνο άρχισε να το τρώει. Τότε κι αυτός πέρασε στο τρίτο. Πήγε πάλι η στριγκλίτσα κάτω απ’ αυτό κι άρχισε να το τρώει. Τότε και ο αδερφός, που έβλεπε πως δεν μπορούσε να σωθεί, θυμήθηκε τα τρία ζωντανά του και φώναξε:
«Ασλάνι, καπλάνι, πονηρό αλεπουδάκι!» Άκουσε το αλεπουδάκι και είπε στα άλλα: «Βρε σεις, φωνάζει το αφεντικό μας».
«Άντε καημένη, εμείς δεν το ακούσαμε και το άκουσες εσύ με τα μικρά αυτιά;» «Ασλάνι, καπλάνι, μικρό αλεπουδάκι!» ακούστηκε πάλι η φωνή.
«Βρε, φωνάζει το αφεντικό μας», είπε πάλι το αλεπουδάκι.
«Καλά λες», είπαν και τα άλλα που τώρα άκουσαν. Τρέχουν λοιπόν και τα τρία γραμμή στα κυπαρίσσια.
Η στριγκλίτσα, που άκουσε να φωνάζει τα ζωντανά ο αδερφός της από πάνω από το κυπαρίσσι, έγινε αμέσως ένας μύρμηγκας και τρύπωσε κάτω από μια πέτρα.
Σαν έφτασαν τα τρία ζώα το αφεντικό τους τους είπε:
«Πέτρες, ξύλα, χορτάρια, χώματα, ό,τι βρείτε από κάτω φάτε τα όλα».
Τα έφαγαν αυτά και μαζί έφαγαν και τη στριγκλίτσα. Κατέβηκε τότε αυτός κάτω και τους λέει:
«Ξεράστε τα τώρα».
Αφού τα ξέρασαν τα πήρε και τα τρία και πήγε να ζήσει ήσυχος στο σπίτι του πατέρα του.
ΛΦ 1604, 9-13. Παραλλαγή που συλλέχτηκε από την Κωνσταντίνα Σχολίδου το 1958 στο Αλιβέρι Εύβοιας. Αφηγήτρια, μια γυναίκα 40 ετών.
Αποσυμβολισμός – Η Στρίγκλα και ο Κανιβαλισμός στα παραμύθια
Το παραμύθι της στρίγκλας φαίνεται εκ πρώτης όψεως φρικώδες: περιέχει, προδοσία, ζήλια και κανιβαλισμό, όλα σε ένα σκοτεινό οικογενειακό πλαίσιο. Μα όπως συμβαίνει με τα πιο αρχαϊκά παραμύθια, το νόημα αποκαλύπτεται πίσω από τις λέξεις, στα στρώματα του συλλογικού ασυνειδήτου.Η Στρίγκλα: αρχέτυπο της αποδιοπομπαίας θηλυκότητας
Η Στρίγκλα: αρχέτυπο της αποδιοπομπαίας θηλυκότητας
Η φιγούρα της στρίγκλας είναι συμβολική συμπύκνωση του απωθημένου. Είναι το «κορίτσι που ζητήθηκε από τη μάνα» με οποιοδήποτε τίμημα, ακόμη κι αν είναι «στριγκλίτσα» — πρόκειται για επίκληση της θηλυκότητας μέσα από μια ύβρη: το αίτημα γίνεται χωρίς αποδοχή του κινδύνου.
Η στρίγκλα:
- ενσαρκώνει το θηλυκό που δεν μπορεί να ενταχθεί στον κόσμο της κανονικότητας,
- είναι το αντίθετο της Πεντάμορφης — το θηλυκό που δεν γίνεται σύζυγος ή μητέρα, αλλά τρώει τη ζωή,
- αποτελεί φορέα του ενστίκτου, της καταστροφής και της σκόπιμης περιθωριοποίησης: βρίσκεται συχνά εκτός κοινότητας (στο δάσος, στη σπηλιά, στη μοναξιά).
Το ότι είναι μέλος της οικογένειας (συχνά αδελφή) δείχνει ότι το Κακό δεν είναι έξω από εμάς — φωλιάζει εντός του οίκου, εντός της ψυχής.Κανιβαλισμός στα παραμύθια – ένα παγκόσμιο σύμβολο
Κανιβαλισμός στα παραμύθια – ένα παγκόσμιο σύμβολο
Ο κανιβαλισμός ως μοτίβο παρατηρείται σε δεκάδες παραμύθια παγκοσμίως: από την «Κοκκινοσκουφίτσα» και τη «Μάγισσα του Χάνσελ και Γκρέτελ» έως τους δράκους που τρώνε κορίτσια, τις μάγισσες που τρώνε παιδιά και τους πατεράδες που θυσιάζουν τα ίδια τους τα βλαστάρια (βλ. «Μύθος της Ιφιγένειας», «Χρυσόμαλλο Δέρας», «Αβραάμ και Ισαάκ»).
Ο συμβολικός ρόλος του κανιβαλισμού είναι:
- να οριοθετήσει τη γραμμή μεταξύ ανθρώπου και τέρατος,
- να εξωτερικεύσει τον φόβο του ενστίκτου και της ανεξέλεγκτης επιθυμίας,
- να φέρει στο φως το τραύμα της αποκοπής από τη μητρική ή οικογενειακή στοργή.
Εδώ η στρίγκλα τρώει τα ζώα, θέλει να φάει τον ίδιο της τον αδερφό δεν είναι μόνο επιθετική: είναι πεινασμένη από έλλειψη αγάπης.
Η πράξη του φαγώματος αντιπροσωπεύει:
- την επιθυμία ολοκληρωτικής κατοχής,
- τον πανικό απέναντι στο διαφορετικό ή το ωραίο
- την καταστροφή της συνέχειας και της σχέσης, αντί της ένωσης.
Τα τρία ζώα – Ασλάνι, Καπλάνι, Αλεπουδίτσα
(Λιοντάρι – Τίγρης – Αλεπού)
Τα ζώα αυτά δεν είναι τυχαία. Δεν είναι κατοικίδια ή «καλά» ζωάκια. Είναι άγρια και φοβερά. Πρόκειται για ψυχικά αρχέτυπα και συνοδούς-προστάτες του ήρωα:
Ασλάνι (Λιοντάρι) – Το κουράγιο, η βασιλική δύναμη, η ανδρεία του ήλιου. Είναι η επιθετική δύναμη που βγαίνει όταν πρέπει να πολεμήσεις κάτι μεγαλύτερο από εσένα.
Καπλάνι (Τίγρης) – Η ένστικτη σοφία, η αγριότητα της σκιάς. Είναι η πλευρά μας που ξέρει πώς να κινείται αθόρυβα αλλά επιτίθεται θανατερά.
Αλεπουδίτσα – Η πονηριά, η στρατηγική, η νοημοσύνη του επιζώντα. Είναι η φωνή της επινοητικότητας, το «πώς να ξεφύγεις».
Συμβολικά: είναι οι τρεις όψεις της εσωτερικής δύναμης που έχει αποκτήσει ο ήρωας στη μοναχική του περιπλάνηση.
Ελιές → Κυπαρίσσια: Από τη ζωή στον θάνατο
Η ελιά είναι σύμβολο ζωής, επιβίωσης, ειρήνης και σοφίας.
Τα κυπαρίσσια είναι δέντρα θανάτου και αθανασίας.
Το πέταγμα των κουκουτσιών που γίνονται κυπαρίσσια είναι αριστουργηματικός συμβολισμός:
Από τον καρπό της ζωής (ελιά), φυτρώνει ένα όριο, μια κάθετη γραμμή που ενώνει ουρανό και γη, ζωή και θάνατο.
Είναι σαν να λέει το παραμύθι: «ό,τι σε θρέφει, θα γίνει κι αυτό που θα σε φυλάξει από τον θάνατο».
Τα κυπαρίσσια φυτρώνουν στο όριο, όπως και η ψυχή του ήρωα: μεταξύ φόβου και λύτρωσης.
Οι τρεις αδερφοί – Το μοτίβο της τριαδικής δοκιμασίας
Κλασικό μυητικό μοτίβο:
Πρώτος και δεύτερος αδελφός αποτυγχάνουν: είναι οι απόπειρες χωρίς ωριμότητα.
Ο τρίτος πετυχαίνει: αντιπροσωπεύει το εγώ που έχει ωριμάσει, που δεν κοιμάται, που δεν φοβάται να δει.
Εδώ: μόνο ο τρίτος «βλέπει» τη στρίγκλα, δηλαδή αναγνωρίζει τη σκιά, το οικογενειακό ταμπού.
Η σαΐτα με το δάχτυλο – Η στιγμή της αποκάλυψης
Η κομμένη άκρη του σώματος (δάχτυλο) είναι σημάδι αποκάλυψης, σαν τα μαλλιά της Ραπουνζέλ ή το παπούτσι της Σταχτοπούτας.
Το μικρό δάχτυλο: Είναι το πιο ευάλωτο μέρος. Το ανθρώπινο μέσα στο τέρας. Η ένδειξη πως ο εχθρός είναι μέσα στην οικογένεια.
Γιατί δεν φεύγουν οι γονείς; – Η άρνηση της καταστροφής
Οι γονείς παραμένουν, παρότι ξέρουν. Αυτό λέγεται αρνητική συνθήκη συνήθειας:
«Καλύτερα ο εφιάλτης που ξέρουμε, παρά το άγνωστο».
Πρόκειται για συλλογική απώθηση: η οικογένεια συγκαλύπτει τη σκιά, μέχρι να φαγωθεί.
Είναι κοινωνική αλληγορία: πολλοί άνθρωποι μένουν σε καταστάσεις (οικογένειες, σχέσεις, σπίτια) που τους καταστρέφουν — γιατί φοβούνται να φύγουν.
Ο μικρός αδερφός φεύγει – Γιατί επιστρέφει;
Δεν ξέρουμε πού πάει ούτε τι κάνει. Το παραμύθι δεν ενδιαφέρεται για τα εξωτερικά. Σημασία έχει: ότι φεύγει για να σωθεί, ότι ωριμάζει μόνος και αποκτά βοηθούς.
Επιστρέφει:
είτε από νοσταλγία, είτε γιατί ο κύκλος του δεν έκλεισε, είτε γιατί πρέπει να αντικρίσει τον φόβο του.
Η επιστροφή στο σπίτι είναι ψυχική επιστροφή στην πηγή του τραύματος. Δεν υπάρχει μύηση χωρίς επιστροφή στον Άδη.
Η σκηνή με το κεφάλι του πατέρα – Ύψιστος συμβολισμός
Η στρίγκλα κρατά το κεφάλι του πατέρα, το δαγκώνει και το πετά ψηλά:
Πατροκτονία – καταστροφή της πατρικής αρχής.
Αντιστροφή του ρόλου της κόρης: τρώει αυτόν που της έδωσε ζωή.
Είναι λυτρωτική πράξη για εκείνη, τραυματική θέαση για τον ήρωα.
Ο πατέρας πεθαίνει τελευταίος — γιατί ήταν η καρδιά της άρνησης. Ήταν αυτός που δεν την προστάτευσε.
Ο ποντικός – Η μικρή βοήθεια του ανεπαίσθητου
Ο ποντικός είναι το ταπεινό ζώο της διαίσθησης.
Στην παράδοση, είναι ο σύντροφος της Αθηνάς – ο παρατηρητής, ο υπόγειος νους.
Εδώ δίνει τη λύση, αφυπνίζει τον ήρωα και τον βγάζει από τη στατικότητα.
Τα κυπαρίσσια και η καταδίωξη – Τα σύνορα του κόσμου
Ο ήρωας ανεβαίνει σ’ αυτά που ο ίδιος έσπειρε. Τα κυπαρίσσια: έγιναν καταφύγιο, τώρα γίνονται παγίδα.
Η στρίγκλα τα ροκανίζει, όπως ροκανίζει το ίδιο το στήριγμα του ψυχισμού του ήρωα.
Η μεταμόρφωση της στρίγκλας σε μυρμήγκι
Το μυρμήγκι είναι σύμβολο: επιμονής, δουλείας, κατωτερότητας.
Όταν γίνεται μυρμήγκι, σημαίνει ότι συντρίβεται η υπεροχή της.
Τρυπώνει στη γη – στο αρχέγονο, στο ασυνείδητο, στην ταπείνωση.
Αυτή η μεταμόρφωση υπάρχει και σε άλλα παραμύθια – υποδηλώνει τελική απόσυρση του τέρατος στον αόρατο κόσμο.
Η επιστροφή στο σπίτι του πατέρα – Τέλος και Αρχή
Ο ήρωας δεν φτιάχνει καινούργιο κόσμο.
Επιστρέφει εκεί απ’ όπου ξεκίνησε, μεταμορφωμένος.
Το πατρικό σπίτι είναι πλέον κενό από φρίκη. Μπορεί να το κατοικήσει ξανά, αφού πέρασε μέσα από τη σκιά.
Συνοψίζοντας:
Η ιστορία της Στρίγκλας είναι ένα ψυχολογικό έπος:
Στοιχείο
Συμβολισμός
Ζώα-σύμμαχοι
Αρχέτυπα επιβίωσης, δυνάμεις της ψυχής
Κυπαρίσσια
Όριο ζωής και θανάτου, πνευματικά στηρίγματα
Τρεις αδερφοί
Διαδοχικές απόπειρες ωρίμανσης
Ποντικός
Εσωτερική φωνή, σοφία του μικρού
Μυρμήγκι
Κατάρρευση, αποσυμπύκνωση της απειλής
Επιστροφή
Λύτρωση, ολοκλήρωση του εσωτερικού κύκλου
Συγκριτικός συμβολισμός
Μοτίβο
Σύμβολο
Ψυχαναλυτική ερμηνεία
Στρίγκλα
Αρχέγονη απειλή
Η καταπιεσμένη, απορριφθείσα θηλυκότητα
Κανιβαλισμός
Καταστροφή, κυριαρχία
Ανικανοποίητες ανάγκες, τοξικός δεσμός
Αδερφός
Εγώ – ήρωας
Το συνειδητό που διεκδικεί λύτρωση
Η Στρίγκλα και ο Κανιβαλισμός – Το Σκοτεινό Αρχέτυπο στο Παραμύθι
Το παραμύθι ΑΤ 315Α – Η στρίγκλα δεν είναι απλώς «σκοτεινό» με τη συνήθη έννοια. Ανήκει σε εκείνη τη μικρή, ανθεκτική κατηγορία αφηγήσεων που λειτουργούν ως τελετές μύησης στην ανθρώπινη σκιά — είναι τελετουργία μέσω λέξεων. Η φιγούρα της στρίγκλας είναι κάτι περισσότερο από «κακιά αδερφή»: είναι σύμβολο αρχαϊκό, προ-λογικό και τελετουργικό, που επιβίωσε από τα βάθη της αρχαϊκής φαντασίας.
Η στρίγκλα ως «το θηλυκό του αίματος»
Η αδελφή που τρώει τα ζώα του σπιτιού, που επιθυμεί να καταβροχθίσει τον ίδιο της τον αδερφό (ή τη σύζυγό του σε άλλες παραλλαγές του παραμυθιού), δεν είναι απλώς ένα «τέρας» — είναι μια γυναικεία παρουσία γεμάτη δύναμη, αρχέγονη, επικίνδυνη. Τη βλέπουμε ήδη από τις νεολιθικές θεότητες-μητέρες, από τη Λίλιθ της μεσοποταμιακής παράδοσης, από τις Μαινάδες και τις Ερινύες της ελληνικής μυθολογίας, έως τη μυθολογική Μήδεια.
Η στρίγκλα:
- είναι η γυναίκα που ξεφεύγει από τον ρόλο της μητέρας ή της συζύγου — που δεν μπορεί να κοινωνήσει την αγάπη, μόνο να την κατασπαράξει,
- είναι αποκρυστάλλωση της απειλής του αρχέγονου θηλυκού, που δεν τιθασεύεται, δεν εξημερώνεται και που όταν απορρίπτεται ή εξορίζεται, γίνεται ολέθριο.
Είναι, θα λέγαμε, η σκοτεινή Ανίμα του συλλογικού ψυχισμού — μια ψυχική μορφή που εμφανίζεται στα όνειρα, στις παραδόσεις, στα παραμύθια, κάθε φορά που η κοινωνία ή το άτομο δεν έχει συμφιλιωθεί με την ίδια του τη σκιά.
Ο κανιβαλισμός στα παραμύθια – Ο καθρέφτης του ασυνείδητου
Ο κανιβαλισμός ως μοτίβο δεν είναι «βάρβαρος ρεαλισμός» – είναι σύμβολο. Στα παραμύθια, ο κανιβαλισμός συνήθως:
- δηλώνει καταστροφή δεσμού (μάνα τρώει παιδί, αδερφή τρώει αδερφό),
- εκφράζει πρωτογενή επιθυμία απορρόφησης – «θέλω να σε κάνω κτήμα μου, να σε καταπιώ, να σε εξαφανίσω μέσα μου», καταγράφει οριακές στιγμές της κοινωνικής ψυχής – όταν διαλύεται η οικογενειακή ενότητα, όταν τα όρια καλού/κακού μπερδεύονται.
- Είναι ένα από τα αρχαιότερα αρχετυπικά μοτίβα, παγκοσμίως: στη Μήδεια που σκοτώνει τα παιδιά της,
- στις μαγείες των Καραϊβών όπου τρως το σώμα του εχθρού για να του πάρεις τη δύναμη, στους Τιτάνες που καταβροχθίζουν τα παιδιά τους (Κρόνος),
- στην Περσεφόνη, που βρέθηκε σε έναν κόσμο «κατάποσης», στους μύθους της αρχαίας Αφρικής με αδελφές-μάγισσες που ρουφούν τα νεογέννητα.
Η φαντασία του κανιβαλισμού εμφανίζεται όταν η ψυχή προσπαθεί να καταλάβει τα όριά της. Όταν η οικογένεια γίνεται απειλή. Όταν ο έρωτας δεν ενώνει, αλλά διχάζει. Όταν η πείνα —η πραγματική ή η συναισθηματική— γίνεται ανεξέλεγκτη.
Η σκηνή του φαγώματος: πράξη-μύηση
Όταν η στρίγκλα προσπαθεί να «φάει» τον αδερφό, δεν πρόκειται μόνο για απειλή — πρόκειται για μια παραλλαγή του τελετουργικού θανάτου. Ο ήρωας (ή η ηρωίδα) που επιβιώνει από την απόπειρα καταστροφής, ξαναγεννιέται. Το ίδιο συμβαίνει και με τον μύθο του Ιωνά ή με τους ήρωες που βγαίνουν από την κοιλιά του τέρατος. Η επιβίωση του αδερφού παρά την καταδίωξη, είναι το πέρασμα του ψυχισμού μέσα από την απειλή του θανάτου — και η ανάδυση στο φως.Η νίκη δεν είναι εκδίκηση, είναι λύτρωση
Η νίκη δεν είναι εκδίκηση, είναι λύτρωση
Η στρίγκλα δεν τιμωρείται πάντα, δεν εκτελείται, δεν εξευτελίζεται — αφανίζεται. Πολλές παραλλαγές δείχνουν να συμπονούν το τραύμα της. Δεν ήταν εξ αρχής μοχθηρή — ήταν η ευχή μιας μάνας που ζητούσε παιδί με όποιο κόστος. Ήταν κορίτσι ανάμεσα σε αγόρια. Ήταν θηλυκότητα που δεν χωρούσε.
Το λιώσιμό της στη γη είναι τελετουργίες εξαγνισμού. Δεν καταστρέφεται. Επιστρέφει στον αδιαφοροποίητο χώρο απ’ όπου βγήκε: στη μήτρα της φύσης, στο αρχέγονο, στο ανείπωτο.
Η στρίγκλα δεν είναι άλλος από τον φόβο μας για τη δική μας ανεξέλεγκτη πλευρά. Και ο κανιβαλισμός δεν είναι τίποτα άλλο παρά το τρομακτικό όνειρο της επιθυμίας να μην χάσουμε αυτό που αγαπάμε — ούτε και να το αφήσουμε ελεύθερο.
Ψυχολογική Ανάλυση – Η Στρίγκλα και η Σκιά του Ψυχισμού
Ο Καρλ Γιούνγκ, όταν αναφέρεται στην έννοια της Σκιάς (shadow), μιλά για το κομμάτι του εαυτού μας που δεν αποδεχόμαστε – που θεωρούμε «αρνητικό», «μη κοινωνικό», «ασύμβατο με την εικόνα που θέλουμε να έχουμε». Αυτό το κομμάτι δεν εξαφανίζεται. Απλώς εξορίζεται από τη συνείδηση στο ασυνείδητο. Και επιστρέφει — όπως η στρίγκλα. Το παραμύθι της στρίγκλας δεν είναι τίποτε άλλο παρά το ψυχικό ημερολόγιο μιας αναμέτρησης με τη σκιά.Η στρίγκλα ως προσωποποιημένη σκιά
Η στρίγκλα ως προσωποποιημένη σκιά
Η στρίγκλα δεν είναι απλώς εχθρός — είναι ψυχικό κομμάτι του ήρωα. Είναι αδερφή του. Προέρχονται από την ίδια μήτρα. Αυτό το μοτίβο (ο ήρωας και ο εχθρός να είναι συγγενείς) είναι κλασικό στις παραμυθιακές δομές και αντιστοιχεί στην αρχή:
«Η σκιά είναι εγώ, αλλά δεν το αντέχω».
Η στρίγκλα, λοιπόν:
- είναι το κομμάτι του ψυχισμού που δεν ελέγχεται,
- είναι η οργή, η επιθυμία για κυριαρχία, η ανάγκη για απόλυτη αγάπη που γίνεται καταβρόχθιση,
- είναι η ζήλια, η κρυφή επιθυμία τιμωρίας όσων αγαπάμε,
- είναι το απωθημένο Θήλυ στον άντρα ή το μητρικό αρνητικό στον άνθρωπο γενικότερα.
Το ταξίδι της συνείδησης μέσα από τη σκιά
Ο αδερφός, ο ήρωας του παραμυθιού, δεν μπορεί να ζήσει ειρηνικά με τη στρίγκλα. Πρέπει να τη δει, να την καταλάβει, να την αντιμετωπίσει.
Το ψυχικό μονοπάτι που ακολουθεί:
1.Αναγνώριση της σκιάς (την βλέπει να τρώει τα ζώα).
2.Απόρριψη από την οικογένεια (δεν τον πιστεύουν – η σκιά προστατεύεται από το περιβάλλον, δηλαδή το κοινωνικό εγώ).
3.Αποχώρηση – το εγώ φεύγει για να ωριμάσει.
4.Επιστροφή και επανάληψη του τραύματος – η στρίγκλα εμφανίζεται ξανά.
5.Καταδίωξη – σύγκρουση – μεταμόρφωση: το εγώ πρέπει να επινοήσει «μαγικά εργαλεία» (γνώση, μνήμη, φαντασία) για να διαχωρίσει οριστικά τον εαυτό από την απειλή.
Η στρίγκλα δεν «πεθαίνει» βυθίζεται στη γη και την τρώνε τα θηρία
Αυτό είναι σημαντικό. Ο ήρωας δεν σκοτώνει τη στρίγκλα με σπαθί. Δεν τη νικά. Δεν την εκτελεί. Αντιθέτως, διατάσσει τους βοηθούς-ζώα να την κατασπαράξουν και μετά να την ξεράσουν, έτσι την απορροφά η φύση.
Αυτό δηλώνει ότι η σκιά:
- δεν εξαφανίζεται· απλώς ενσωματώνεται στο φυσικό ασυνείδητο (symbolic unconscious),
- δεν είναι απόλυτα Κακό· είναι το απορριφθέν, το ανολοκλήρωτο, το αδούλευτο υλικό της ψυχής,
- μετουσιώνεται, αν της επιτραπεί να παίξει τον ρόλο της.
Η στρίγκλα είναι και θύμα
Κι εδώ μπαίνουμε βαθιά: η στρίγκλα, σύμφωνα με πολλές παραλλαγές, δεν έγινε στρίγκλα από επιλογή, αλλά:
- επειδή τη ζήτησαν χωρίς όρια («κι ας είναι στριγκλίτσα»),
- επειδή δεν χωρούσε σε έναν κόσμο που ήταν για αγόρια,
- επειδή την εξόρισαν στη σιωπή, στο ασυνείδητο, στο υπόγειο του ψυχισμού.
Γι’ αυτό η ψυχολογική εργασία δεν είναι η καταστροφή της σκιάς, αλλά η κατανόηση και η οριοθέτησή της.
Όπως λέει και ο Γιούνγκ: «Κάποιος δεν φωτίζεται όταν οραματίζεται μορφές φωτός, αλλά κάνοντας το σκοτάδι συνειδητό».
Το παραμύθι ως χάρτης εσωτερικής μεταμόρφωσης
Η ψυχολογική αποκάλυψη του παραμυθιού είναι πως η στρίγκλα, το πιο εφιαλτικό κομμάτι του Εαυτού, είναι απαραίτητη για την ολοκλήρωση του ήρωα. Και η νίκη είναι ήσυχη. Δεν έχει θρίαμβο. Έχει αποδοχή, λύτρωση, ενσωμάτωση.
Παραλλαγές της «Στρίγκλας» στην Ελλάδα και τον κόσμο
Ο παραμυθιακός τύπος ΑΤ 315Α εμφανίζεται εκτεταμένα στον ελληνόφωνο χώρο, τόσο στην ηπειρωτική όσο και στη νησιωτική Ελλάδα.
Σε πολλές ελληνικές παραλλαγές, το τέλος δεν είναι απολύτως τιμωρητικό για τη στρίγκλα. Αντίθετα, συχνά χάνεται, «σβήνεται» ή διαλύεται — μια επιλογή με συμβολικό και μυθικό βάθος.
Διεθνής παρουσία – Η «ανθρωποφάγος αδερφή» παγκοσμίως
Η Άννα Αγγελοπούλου και η Κατρινάκη επισημαίνουν ότι το μοτίβο της «ανθρωποφάγου αδελφής» δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό. Συναντάται σε:
- Βαλκάνια (ιδιαίτερα Βουλγαρία, Αλβανία, Σερβία),
- Τουρκία και Αρμενία,
- Εγγύς Ανατολή (Συρία, Ιράκ, Ιράν),
- Ασία: Κορέα και Ιαπωνία, όπου η μορφή είναι συχνά γυναίκα-φάντασμα ή πνεύμα-πείνας (π.χ. Onibaba),
- Ινδία, με πολυάριθμες παραλλαγές του τύπου AaTh 315 A (όπως έχουν καταγράψει οι Roberts & Thompson),
- Επίσης παραπέμπεται σε ευρωπαϊκά παραδείγματα: Γαλλία (Mme d’Aulnoy – L’oiseau bleu), Γερμανία και Ιταλία.
Έρευνες όπως της Μαρίας Κατρινάκη αναδεικνύουν τη διαπολιτισμική ανθεκτικότητα του μοτίβου: η «ανθρωποφάγος αδερφή» επανέρχεται διαρκώς, με ομοιότητες στην πλοκή, τη σύγκρουση και τη λύση.
Η Στρίγκλα και το Ανείπωτο: μια αφήγηση του ασυνείδητου
Υπάρχουν παραμύθια που δεν είναι για να σε κοιμίσουν. Είναι για να σε ξυπνήσουν. Δεν φτιάχτηκαν για να παρηγορούν, αλλά για να αποκαλύπτουν. Ένα τέτοιο παραμύθι είναι η «Στρίγκλα». Τρομακτικό, ακατέργαστο, σκοτεινό – μα κατά έναν παράδοξο τρόπο, λυτρωτικό. Η Στρίγκλα δεν είναι η κακιά μάγισσα του δάσους, ούτε η μάνα-τέρας. Είναι η αδερφή. Είναι το κορίτσι που ζητήθηκε με όρους – «κι ας είναι στριγκλίτσα» – και γεννήθηκε μέσα στον οίκο, όχι για να φέρει ευλογία, αλλά για να φέρει αναστάτωση. Δεν είναι το Κακό που ήρθε απ’ έξω. Είναι το ανείπωτο που ζούσε ήδη μέσα.
Η επιθυμία να καταπιώ – ή να αγαπηθώ;
Στο βάθος του μύθου κρύβεται η ερώτηση: τι είναι αυτό που ζητά η στρίγκλα; Να φάει – ή να αγαπηθεί; Όταν δεν έχεις πάρει αγάπη, θέλεις να την καταπιείς. Όταν δεν σε έχουν δει, φωνάζεις με τον πιο άγριο τρόπο. Όταν σε απωθούν, γίνεσαι τέρας. Και το παραμύθι, χωρίς να σε κρίνει, το αφηγείται. Δεν ηθικολογεί. Δεν διδάσκει. Απλώς καθρεφτίζει. Και μέσα απ’ αυτόν τον καθρέφτη, βλέπουμε εμάς.
Η «Στρίγκλα» δεν είναι ένα παραμύθι για να τρομάξεις
Είναι ένα παραμύθι για να συμφιλιωθείς. Με το μέσα σου. Με την παιδική σου φρίκη. Με τη γυναίκα που πεινάει. Με τον αδερφό που φοβάται. Με την οικογένεια που δεν αντέχει να δει. Και κυρίως, με εκείνο το κομμάτι σου που, αν και γεννήθηκε από επιθυμία, έγινε εφιάλτης – μόνο και μόνο επειδή κανείς δεν του είπε ποτέ:
«Σε βλέπω. Δεν σε φοβάμαι. Δεν σε διώχνω. Σε καταλαβαίνω».
Αυτό είναι το τέλος του παραμυθιού. Κι ίσως η αρχή της λύτρωσης.
Αγγελή Γεωργία
Αφηγήτρια, ραδιοφωνική παραγωγός και ερευνήτρια του αποσυμβολισμού μύθων και λαϊκών παραμυθιών από όλο τον κόσμο.
email: [email protected]
